Angst: van alertheid tot machteloosheid

Controleverlies en paniek

De grootste angst of opwinding die een mens kan ervaren is controleverlies. Wanneer dit optreedt, schakelt het lichaam over op paniekstand.

• Angst is een alert-systeem dat waarschuwt bij gevaar.

• Paniek is een overlevingsstand waarin alle energie gericht wordt op vluchten of vechten.

Ontstaan en ontwikkeling

Angst kan beginnen met een lichte onrust en zich ontwikkelen via onwetendheid, verwarring en behoefte aan controle naar chaos. Oude, niet doorleefde angsten groeien vaak verder door:

• een oude doodsangst kan uitgroeien tot een diepere bestaansangst.

Tegelijkertijd kan angst ook leiden tot het ontwikkelen van moed, lef en durf, mits er voldoende veiligheid is om verantwoordelijkheid te nemen.

Free floating angst

Niet-gerichte, diffuse angst (free floating anxiety), vaak wortelend in de kinderjaren, zoekt houvast in richtlijnen en structuren. Afgedwongen vertrouwen kan juist leiden tot meer verborgen of gemaskeerde angst.

Besmettelijkheid van angst

Angst wordt sterker in groepen. Wanneer één individu alarm slaat, wordt ook bij de omringende groep cortisol aangemaakt. Biologisch gezien was dit positief: de hele groep kon reageren op gevaar. Geur, houding of gedrag maakten gevaar dus letterlijk besmettelijk.

Focus en oriëntatie

• Bij angst is er meestal sprake van een brede oriëntatie op de omgeving.

• Zodra zich een oplossing aandient, versmalt dit tot een nauwe focus.

• De emotie gaat vaak samen met gevaar, bedreiging, schaamte of risico’s.

In de natuur was deze oriëntatie van levensbelang: je moest weten welk pad naar eten of beschutting leidde, en welke situatie levensgevaarlijk was. Daarom onthouden we omstandigheden rondom gevaar bijzonder goed.

Vluchten, vechten of bevriezen

Naast vluchten of vechten is er een vaak niet herkende reactie: bevriezen.

• Vrouwen die zich bij een verkrachting niet verweren, zijn hiervan een voorbeeld.

• In de natuur is dit een functionele strategie: playing dead. Het dier verstilt en krijgt soms alsnog de kans om te ontsnappen.

De rol van leiding en autoriteit

In paniek kan duidelijke leiding of autoriteit de veiligheid bieden waarop angst zich kan richten. Richtlijnen worden dan de strohalm. Patronen die zich herhaald bewezen hebben, worden naar het onbewuste verplaatst zodat je direct kunt handelen.

Biologische beloning en hormonen

Gevaarlijke situaties geven een vergelijkbare hormonale beloning als spannende avonturen. Voor het brein is er weinig verschil tussen een ongeluk met goede afloop en een dagje Efteling. Angst gaat altijd gepaard met lichamelijke reacties: zweten, versnelde hartslag, veranderde ademhaling, vergrote pupillen.

• Angst onderdrukt het immuunsysteem.

• Het immuunsysteem onderdrukt het geheugen, omdat herhaling gevaarlijk zou kunnen zijn.

Oude lagen van angst

Soms moet je meerdere lagen emoties doorvoelen om bij de oudste angst uit te komen. Boosheid of overgave kunnen daarboven liggen, maar blijken vaak maskers van diepere angst. Ook schrik, vrees, schaamte en opwinding (zowel negatief als positief) horen tot dit spectrum.

Nuttige functie

Zonder angst zouden we roekeloos zijn: onder een bus lopen of blind in gevaarlijke situaties stappen. Angst vraagt om onderzoek: is dit gevaar echt of niet?

• Oude angsten kunnen verstorend werken.

• Bescherming en objectieve oriëntatie helpen om angst reëler in te schatten.

Machteloosheid als eindpunt

Het uiterste punt van angst is machteloosheid: geen mogelijkheid meer tot vluchten of vechten. Dan rest slechts passief wachten, het “playing dead”-mechanisme.

• In de natuur is dit altijd tijdelijk: het dier sterft of ontsnapt alsnog.

• Bij mensen kan dit langdurig aanhouden, wat veel energie kost en het lichaam uitput.

👉 Angst is dus zowel een beschermer als een begrenzer. Neem haar altijd serieus, doorvoel de lagen die eronder zitten, en laat je ratio pas daarna bepalen of er werkelijk gevaar is.